آیه 2 سوره جمعه

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ «2»

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ‌: او است ذاتى كه مبعوث ساخت در ميان ناخواندگان و نانويسندگان، رَسُولًا مِنْهُمْ‌: پيغمبرى از ايشان، يعنى ناخوانده و نانويسنده مثل ايشان، تا رسالت او از تهمت دور باشد، چه در غير او توهم مى‌شود كه معلمى تعليم او كرده باشد و اخبار امم ماضيه را به او آموخته باشد.

بيان: (ياء) امى، ياء نسبت، يعنى منسوب به امت عرب؛ چه اكثر آنها خواننده و نويسنده نبودند. يا به معنى منسوب به ام القرى، كه مكه معظمه است، يعنى مبعوث فرمود در ميان اهل مكه، رسولى كه از ايشان بود. نزد بعضى، امى بودن آن حضرت، به جهت آنست كه در كتب متقدمه از جمله در

جلد 13 - صفحه 161

كتاب شعيا عليه السّلام، مذكور است: انى أبعث امّيا فى الامّييّن و أختم به النّبيّين: بدرستى كه من مبعوث خواهم نمود امّى‌اى را در ميان جماعت اميين، و به او ختم نمايم پيغمبران را.

ابن بابويه رحمه اللّه- به اسناد خود از جعفر بن محمد صوفى كه: سؤال نمودم از حضرت باقر عليه السّلام: يا بن رسول اللّه چرا ناميده شد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم امّى؟ فرمود: مردم چه مى‌گويند؟ گفتم: گمان كنند ناميده [شده‌] امّى به جهت آنكه نمى‌توانست بنويسد. پس فرمود دروغ گفتند، بر ايشان باد لعنت خدا، از كجاست اين و حال آنكه خدا فرمايد در محكم كتاب خود: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ. پس چگونه باشد تعليم فرمايد ايشان را كسى كه خود نداند، قسم به خدا هر آينه رسول خدا مى‌خواند و مى‌نوشت هفتاد و دو زبان را، و امّى ناميده شد، چون از اهل مكه بود، و مكّه ام القرى باشد، و خداى تعالى فرمايد: لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى‌ وَ مَنْ حَوْلَها*. «1» بعد از آن وصف آن حضرت را فرمايد: يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ‌: مى‌خواند بر ايشان آيتهاى كلام خدا را، وَ يُزَكِّيهِمْ‌: و پاك مى‌سازد ايشان را از دنس كفر و خبث عقايد و رذائل اخلاق، وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ‌: و مى‌آموزد ايشان را قرآن، وَ الْحِكْمَةَ: و احكام شريعت و معالم دين. و در تبوت نبوت همينقدر بس است كه با وجود اميت، تعليم بندگان نمايد آيات الهى را؛ و احكام شرع كه سبب صلاح دنيا و عقبى به ايشان ارشاد نمايد. و مكارم اخلاق را كه موجب ترقيات انسانى و موجب تكميل سعادت ابدى است، اعلام فرمايد؛ البته تمام اينها دلالت صريح دارد بر آنكه آنچه تلاوت كند و مى‌گويد، از وحى الهى است.

وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ‌: و اگرچه بودند جامعه بشر پيش از بعثت حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ‌: هر آينه در گمراهى آشكارا كه آن شرك و كفر و تتبع عادات جاهليت جهلاء كه آداب انسانيت از ميان رفته،

«1» نور الثقلين، جلد 5، صفحه 322، حديث 17، به نقل از علل الشرايع شيخ صدوق. (با اندكى اختلاف)

جلد 13 - صفحه 162

دنيا يك پارچه اخلاق وحشيت و سبعيت فراگرفته. در چنين زمانى خداى تعالى اين وجود مقدس را مبعوث ساخت و منت بزرگى به عالم و عالميان نهاد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

يُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ «1» هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ «2» وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ «3» ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ «4»

مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ «5»

ترجمه‌

تسبيح ميگويد خدايرا آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است پادشاه پاك از عيب و نقص تواناى درست كردار

او است آنكه برانگيخت در ميان غير اهل كتاب پيغمبرى از خودشان كه ميخواند بر آنان آيات او را و پاك ميگرداند ايشانرا و مى‌آموزد بآنان كتاب و حكمت را و همانا بودند پيشتر در گمراهى آشكار

و دسته ديگرى را از آنان كه هنوز ملحق نشده‌اند بايشان و او است با اقتدار درست كار

اين فضل خدا است عطا ميكند آنرا بهر كه بخواهد و خدا صاحب فضل بزرگ است‌

مثل آنانكه تحميل كرده شدند باحكام تورية پس عمل ننمودند و تحمّل نكردند آنرا مانند مثل خر است كه حمل ميكند كتابهائى را بد است مثل گروهى كه تكذيب كردند آيات خدا را و خدا هدايت نميكند گروه ستمكاران را.

تفسير

تسبيح و تنزيه تمام موجودات خالق و نگهدار خودشان را از نقائص و عيوب بلسان حال و مقال و نكته تعبير از آن بصيغ مختلفه در سوره قبل و آيات مناسبه سابقه مكرّر ذكر و بيان شده است و سلطنت حقّه حقيقيّه خداوند و منزّه و

جلد 5 صفحه 201

مبرّى بودن ذات اقدس او از هر عيب و نقص واضح است و عزّت و حكمت او كه ملازم با قدرت و علم است كه مرجع صفات كماليّه ميباشند محتاج به بيان جديد نيست و اين نكته مكرّر ذكر شده و بايد بشود چون مهمّ است و امّى اگر چه در لغت بمعناى بى‌خط و سواد است ولى قمّى ره در ذيل في الامّيّين از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه آنها مينوشتند ولى با آنها كتابى از نزد خدا نبود و پيغمبرى بر آنها مبعوث نشده بود لذا خداوند نسبت داد آنانرا بامّيّين و از بعضى از روايات استفاده ميشود كه پيغمبر اكرم را كه امّى خواندند براى آن بوده كه اهل امّ القرى بوده كه كنيه مكّه است نه آنكه العياذ باللّه خطّ و سواد نداشته چگونه شخص بى سواد معلّم كتاب و حكمت ميشود بلى ممكن است گفته شود براى آن امّى خوانده شده كه نزد كسى درس نخوانده و خط ننوشته بود براى آنكه مؤكّد اعتقاد بشر باشد بآنكه علوم او از جانب خدا بوده و شمّه‌ئى از اينمقال در سوره اعراف گذشت در هر حال اينجا مراد از امّيّين كليّه عرب يا اهل مكّه است كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از آنها بوده و آيات قرآن را براى آنها تلاوت ميفرموده و پاك مينموده آنها را از شرك و ساير عقائد باطله و اخلاق رذيله و مى‌آموخته بآنها كتاب خدا و احكام مقدّسه اسلام را كه تمامى بر طبق حكمت و مصلحت است و آنها قبلا در گمراهى شرك و جهل و فساد از حيث عقائد و اعمال بسر ميبردند و بعدا موحّد و عالم و مؤمن شدند و ديگران از اهل ايمان كه بتدريج بآنان ملحق ميشوند تا روز قيامت همه از تعليمات او بهره‌مند خواهند شد در مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه آنها عجمها هستند و كسانيكه بلغت عرب تكلّم ننمودند و فرموده روايت شده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اين آيه را قرائت فرمود پرسيدند آنانكه هنوز ملحق نشده‌اند كيانند آنحضرت دست مبارك خود را بر كتف سلمان نهاد و فرمود اگر ايمان در ثريّا باشد هر آينه نائل ميشوند بآن مردانى از اين قبيل و بنابراين و آخرين عطف است بر مفعول يعلّم و اينكه آخرين را از آنها شمرده باعتبار آنستكه همه اهل ايمان و شاگردان يك دبستانند و بعضى آخرين را عبارت از تابعين دانسته‌اند كه بعد از اصحاب بشرف اسلام مشرّف شدند و بنابراين و آخرين عطف است بر امّيّين و مراد

جلد 5 صفحه 202

از آن موجودين و مراد از آخرين غير موجودين از آنها ميباشد و اين منصب رسالت و تعليم كتاب و حكمت و تزكيه نفوس امّت بزرگترين تفضّل الهى است بر بشر قابل كه عطا ميكند آنرا بهر كس بخواهد بمقتضاى مصلحت و خداوند داراى فضل بى‌نهايت است كه بندگانرا هيچ گاه بى‌رهبر و زمين را خالى از حجّت يعنى پيغمبر و امام نميگذارد نهايت آنكه مردم بايد قابل براى تعليم و تربيت باشند و بكتاب الهى و احكام آن علم پيدا كنند و عمل نمايند نه مانند يهود باشند كه مكلّف شدند بتورية و احكام آن و علم بآن پيدا نكردند و عمل ننمودند و خداوند آنها را تشبيه بخر باركش كتب فرموده در آنكه علم بآنچه در آنها است ندارند و عمل نمينمايند و نفع از آن نميبرند فقط زحمت حمل آن بر گرده آنحيوان است چنانچه زحمت جمع و تدوين و حفظ تورية بدوش يهود است و اين تشبيه بحمار مثل بدى است مناسب با حال كسانيكه تكذيب نمودند آيات قرآن و تورية را كه دلالت بر نبوّت خاتم انبياء دارد و اوصاف او در آن ذكر شده و خداوند راه بهشت را بكسانيكه اعراض از كتب آسمانى نموده‌اند ارائه نميدهد چون اين قبيل اشخاص ظلم نمودند بخودشان و به پيغمبران خدا كه براى هدايت آنها آمده بودند بتكذيب و افترا و غيره و اين عمل شخص را از قابليّت هدايت ساقط مينمايد و از اين امّت هم كسانيكه علم باحكام قرآن پيدا نكردند و عمل ننمودند و آنرا حفظ و حمل و نقل مينمايند حال آنها را دارند و اين مثل آنها هم هست اختصاص بيهود ندارد و اللّه اعلم.

هُوَ الَّذِي‌ بَعَث‌َ فِي‌ الأُمِّيِّين‌َ رَسُولاً مِنهُم‌ يَتلُوا عَلَيهِم‌ آياتِه‌ِ وَ يُزَكِّيهِم‌ وَ يُعَلِّمُهُم‌ُ الكِتاب‌َ وَ الحِكمَةَ وَ إِن‌ كانُوا مِن‌ قَبل‌ُ لَفِي‌ ضَلال‌ٍ مُبِين‌ٍ «2»

اوست‌ خداوندي‌ ‌که‌ فرستاد و مبعوث‌ كرد ‌در‌ اميين‌ ‌که‌ اهل‌ مكه‌ باشند رسولي‌ ‌از‌ ‌خود‌ ‌آنها‌ ‌که‌ تلاوت‌ كند ‌بر‌ ‌آنها‌ آيات‌ ‌او‌ ‌را‌ و تزكيه‌ و پاك‌ گرداند ‌آنها‌ ‌را‌ ‌از‌ معايب‌ و خباثت‌ و ياد دهد ‌آنها‌ ‌را‌ كتاب‌ و حكمت‌ ‌را‌ و ‌اگر‌ چه‌ بودند قبل‌ ‌از‌ بعثت‌ ‌در‌ ضلالت‌ و گمراهي‌ آشكار.

هُوَ الَّذِي‌ بَعَث‌َ فِي‌ الأُمِّيِّين‌َ اهل‌ مكه‌ ‌را‌ اميين‌ ميگويند ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ كعبه‌ ‌را‌ ام‌ القري‌ ناميدند چون‌ اول‌ نقطه زمين‌ ‌که‌ ‌از‌ آب‌ خارج‌ شد كعبه‌ ‌بود‌ مطابق‌ بيت‌ المعمور ‌که‌ ‌در‌ آسمان‌ چهارم‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ ليلة المعراج‌ پيغمبر (ص‌) ‌در‌ ‌آن‌ نماز خواند، و ارواح‌ تمام‌ انبياء و ملائكه‌ ‌با‌ ‌او‌ نماز خواندند و جبرئيل‌ مكبر شد و لذا ميفرمايد: إِن‌َّ أَوَّل‌َ بَيت‌ٍ وُضِع‌َ لِلنّاس‌ِ لَلَّذِي‌ بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدي‌ً لِلعالَمِين‌َ آل‌ عمران‌ آيه 90. و ‌از‌ ‌اينکه‌ جهت‌ پيغمبر ‌را‌ مي‌گفتند نه‌ آنچه‌ مفسرين‌ توهم‌ كردند ‌يعني‌ بي‌ سواد الَّذِين‌َ يَتَّبِعُون‌َ الرَّسُول‌َ النَّبِي‌َّ الأُمِّي‌َّ ... الآيه‌ اعراف‌ آيه 157. فَآمِنُوا بِاللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ النَّبِي‌ِّ الأُمِّي‌ِّ ..، الآيه‌ اعراف‌ آيه 158.

رَسُولًا مِنهُم‌ ‌که‌ پيغمبر ‌از‌ اهل‌ مكه‌ ‌بود‌ و ‌از‌ ‌خود‌ ‌آنها‌ ‌بود‌، سپس‌ فايده‌ و سر بعثت‌ ‌را‌ بيان‌ ميفرمايد يكي‌:

يَتلُوا عَلَيهِم‌ آياتِه‌ِ آيات‌ شريفه‌ قرآن‌ ‌که‌ تدريجا و نجوما ‌در‌ ظرف‌ مدت‌ بيست‌ و دو سال‌ ‌از‌ اول‌ بعثت‌ ‌تا‌ زمان‌ رحلت‌ ‌بر‌ حضرتش‌ نازل‌ فرمود ‌که‌ مشتمل‌ ‌بر‌ جميع‌ ‌ما يحتاج‌ اليه‌ الامة ‌في‌ دينهم‌ هست‌ و ‌به‌ بهترين‌ راهها هدايت‌ ميكند ‌که‌ ميفرمايد:

جلد 17 - صفحه 5

إِن‌َّ هذَا القُرآن‌َ يَهدِي‌ لِلَّتِي‌ هِي‌َ أَقوَم‌ُ وَ يُبَشِّرُ المُؤمِنِين‌َ اسراء آيه 9. و ميفرمايد: وَ لا رَطب‌ٍ وَ لا يابِس‌ٍ إِلّا فِي‌ كِتاب‌ٍ مُبِين‌ٍ انعام‌ آيه 59.

وَ يُزَكِّيهِم‌ تزكيه‌ پاك‌ كردن‌ ‌است‌ ‌از‌ كثافات‌ و نجاسات‌ و خباثت‌ حضرتش‌ آمده‌ ‌که‌ نفوس‌ بندگان‌ ‌را‌ پاك‌ كند ‌از‌ كثافت‌ كفر و شرك‌ و عقائد باطله‌ و اخلاق‌ رذيله‌ و افعال‌ سيئه‌ و اعمال‌ قبيحه‌ و نظريات‌ سوء.

وَ يُعَلِّمُهُم‌ُ الكِتاب‌َ تعليم‌ كتاب‌ ‌غير‌ ‌از‌ تلاوت‌ ‌است‌ تعليم‌ بيان‌ و شرح‌ و تفسير ‌است‌ زيرا ‌در‌ كتاب‌ كليات‌ بيان‌ ميشود مثلا ميفرمايد أَقِيمُوا الصَّلاةَ اما اجزاء نماز و شرائط ‌آن‌ و موانع‌ ‌آن‌ و عوارض‌ ‌آن‌ ‌از‌ شك‌ و ظن‌، و اقسام‌ ‌آن‌، و كيفيت‌ ‌آن‌ يك‌ كتاب‌ صلوة ميخواهد، و همچنين‌ زكاة، صوم‌، خمس‌، حج‌، جهاد، ساير واجبات‌ و حدود و ديات‌ و باب‌ معاملات‌ و اخلاقيات‌ و معاشرات‌ و محرمات‌ و ‌غير‌ اينها ‌که‌ كتب‌ فقهيه‌ مشتمل‌ ‌بر‌ ‌آن‌ ‌است‌ ‌خدا‌ چه‌ ميكند ‌با‌ كسي‌ ‌که‌ ‌گفت‌: حسبنا كتاب‌ اللّه‌.

وَ الحِكمَةَ آنچه‌ صلاح‌ امت‌ ‌بود‌ بآنها نشان‌ دهد و امر فرمايد بجا آوريد و آنچه‌ فساد دارد و ضرر بفرمايد ترك‌ كنيد ‌که‌ دارد فرمود:

ايها ‌النّاس‌ ‌ما ‌من‌ شي‌ء يبعدكم‌ ‌عن‌ الجنة و يقربكم‌ ‌الي‌ النار الا و ‌قد‌ نهيتكم‌ عنه‌

و ‌در‌ قرآن‌ ميفرمايد: يُؤتِي‌ الحِكمَةَ مَن‌ يَشاءُ وَ مَن‌ يُؤت‌َ الحِكمَةَ فَقَد أُوتِي‌َ خَيراً كَثِيراً وَ ما يَذَّكَّرُ إِلّا أُولُوا الأَلباب‌ِ بقره‌ آيه 273.

وَ إِن‌ كانُوا مِن‌ قَبل‌ُ لَفِي‌ ضَلال‌ٍ مُبِين‌ٍ ‌از‌ زمان‌ رفع‌ عيسي‌ (ع‌) ‌تا‌ زمان‌ بعثت‌ ‌را‌ دوره جاهليت‌ ميگويند بالاخص‌ ‌در‌ حجاز و بالاخص‌ ‌در‌ مكه‌ معظمه‌ ‌که‌ ام‌ القري‌ ميگويند، ‌اينکه‌ كفار و مشركين‌ ‌در‌ كليه عقايد و اخلاق‌ و افعال‌ ‌در‌ ضلالت‌ بودند نه‌ رسولي‌ معتقد بودند و هميشه‌ ‌در‌ ميان‌ ‌آنها‌ جنگ‌ و جدال‌ ‌بود‌، دختران‌ ‌خود‌ ‌را‌ زنده‌ زير خاك‌ ميكردند ‌که‌ ميفرمايد: فَلَمّا جاءَهُم‌ُ الحَق‌ُّ مِن‌ عِندِنا قالُوا لَو لا أُوتِي‌َ مِثل‌َ ما أُوتِي‌َ مُوسي‌ أَ وَ لَم‌ يَكفُرُوا بِما أُوتِي‌َ مُوسي‌ مِن‌ قَبل‌ُ قالُوا سِحران‌ِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنّا بِكُل‌ٍّ كافِرُون‌َ قصص‌ آيه 48. و ميفرمايد: وَ ما كان‌َ صَلاتُهُم‌ عِندَ البَيت‌ِ إِلّا مُكاءً وَ تَصدِيَةً انفال‌ آيه 35، و ‌در‌ مورد دختران‌ ميفرمايد: وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُم‌ بِالأُنثي‌ ظَل‌َّ وَجهُه‌ُ مُسوَدًّا‌-‌ ‌الي‌ ‌قوله‌

جلد 17 - صفحه 6

‌تعالي‌: أَم‌ يَدُسُّه‌ُ فِي‌ التُّراب‌ِ أَلا ساءَ ما يَحكُمُون‌َ نحل‌ آيه 60. چه‌ ظلالتي‌ ‌است‌ ظاهرتر و واضح‌تر ‌از‌ ‌اينکه‌.

]

(آیه 2)- بعد از این اشاره کوتاه و پر معنی به مسأله توحید و صفات خدا، به مسأله بعثت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و هدف از این رسالت بزرگ که در ارتباط با عزیز و حکیم و قدوس بودن خداوند است پرداخته، می‌گوید: «او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می‌خواند» (هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته).

و در پرتو این تلاوت، «آنها را تزکیه می‌کند، و به آنها کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد» (و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة).

«هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» (و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین).

پیامبر اسلام از میان همین گروه درس نخوانده برخاسته تا عظمت رسالت او را روشن سازد، کتابی مثل قرآن با این محتوای عمیق و عظیم، محال است زائیده فکر بشر باشد آن هم بشری که نه خود درس خوانده، و نه در محیط علم و دانش پرورش یافته است، این نوری است که از ظلمت برخاسته، و این خود معجزه‌ای است آشکار و سندی است روشن بر حقّانیت او.

ج5، ص179

در آیه فوق هدف این بعثت را در سه امر خلاصه کرده که یکی جنبه مقدماتی دارد و آن تلاوت آیات الهی است، و دو قسمت دیگر یعنی «تهذیب و تزکیه نفوس» و «تعلیم کتاب و حکمت» دو هدف بزرگ نهائی را تشکیل می‌دهد.

آری! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمده است که انسانها را هم در زمینه علم و دانش، و هم اخلاق و عمل، پرورش دهد، تا به وسیله این دو بال بر اوج آسمان سعادت پرواز کنند، و مسیر الی اللّه را پیش گیرند، و به مقام قرب او نائل شوند.